گۆواری نێونه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵناسیی زمان

گۆواری نێونه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵناسیی زمان
ئاماده‌ کردن و ناساندنی : حه‌سه‌نی قازی

ته‌رخان کردنی ژماره‌یه‌کی ته‌واوی گۆوارێکی ناسراو و به‌ پرێستیژی وه‌ک " ئینترنه‌شناڵ جورنال ئاف سۆسیۆلۆجی ئاف له‌نگوێچ"، گۆوارێک که‌ ده‌چێته‌ هه‌موو دیپارتمانه‌کانی زمانناسی له‌ زانکۆ موعته‌به‌رکانی دنیا، هه‌تا بڵیی خه‌به‌رێکی خۆشه‌ و جێگای ده‌ستخۆشانه‌یه‌ له‌ به‌ڕێزان دوکتور جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی، دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوور و ئاکادێمیسیه‌نی گه‌وره‌ی دۆستی کورد یای دوکتور تووڤێ سکووتناب کانگاس.له‌م نووسینه‌ دا وه‌رگێڕانی پوخته‌ی باسه‌کان ده‌خوێننه‌وه‌.

دامەزرێنەر و ئێدیتۆری گشتی ئەم گۆوارە پرۆفێسۆر جاشوا ئاڕۆن فیشمه‌ن ە کە زانایه‌کی ناسراوی نێونه‌ته‌وه‌ییە و ئێستا لە تەمەنی ٨٦ ساڵی دایە . پسپۆڕی کۆمه‌ڵناسیی زمان، پلاندانانی زمانی، په‌روه‌رده‌ی دوو زمانەکی ، زمان و ئێتنیسیته‌یه‌ و تا ئێستا زیاتر لە هەزار ووتار و زیاتر لە ٣٠ کتێبی سەبارەت بە فرەزمانێتی، پەروەردەی دووزمانەکی، پەروەردەی کەمایەتی، کۆمەڵناسی و مێژووی زمانی ییدیش، پلانداڕشتنی زمانی، هەڵگەڕاندنەوەی گۆڕانی زمانی. ژیاندنەوەی زمان، " زمان و ناسیۆنالیزم"، "زمان و دین" و " زمان و ئێتنیسیتە" بڵاو کردووەتەوە و جگە لە " گۆواری نێونەتەوەیی کۆمەڵناسیی زمان" ئێدیتۆری زنجیرە کتێبی " دەوڵەمەند کردنی کۆمەڵناسیی زمان ە" کە وەشخانەی ( موتۆن دوێ گرویتر) چاپ و بڵاوی دەکاتەوە.

گۆواری نێونه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵناسیی زمان

ژماره‌ی 217، مانگی سێپتامبری 2012

ئێدیتۆری گشتی: جاشوا ئا.فیشمه‌ن

جێگری ئێدیتۆری گشتی: ئۆفێلیا گارسیا

دیمه‌نی زمانه‌وانی کوردی : هێزی ژیان، زمانکوژی و خۆڕاگری

ئێدیتۆرانی ئه‌م ژماره‌یه‌ : جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی، ئه‌میری حه‌سه‌نپوور ، توڤێ سکووتناب کانگاس

ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی نووسه‌ران لە نێوان ساڵانی 2015-2010

ئێ.ئانناماڵایی هیندووستان، هێڕمان باتیبۆ، زانکۆی بۆتسوانا، ماتیاس برێنزینگر، زانکۆی کوێلن، ئەفڕیقای باشوور، دەیڤید ئێم بونیس زانکۆی عیبری ئوورشەلیم، ئیسراییل، نیکۆڵاس کوپلاند، زانکۆی کاردیف،وەیڵز، بریتانیای گەورە. پاولین ژیت، زانکۆی ڕۆژئاوای سیدنی، ئاوسترالیا. گوس ئێکسترا، زانکۆی تیلبورغ، هۆلەند. ڕۆزالی فی؛اسیۆن، زانکۆی ئەفریقای باشوور یوونیسا. أالە غەریبۆڤا، زانکۆی زمانان لە ئازەربایجان. فڕێدریکا گورینی، زانکۆی بێرگامۆ، ئیتالیا. ڕاینێر ئێنریک هامل، زانکۆی ئۆتۆنۆمی مێترۆپۆلیتانا، مێکزیک. پاتریک هێنریش، زانلۆی دۆکیۆ، تۆکیۆ. کریستین هێلۆت، زانکۆی شتراسبورگ، فەڕانسە. فڕانسیس م. هولت، زانکۆی تێگزاس، سەنت ئانتۆنیۆ، دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. هێربێرت ئیگبۆنووسی، زانکۆی ئیبادان، نیجێرییە. ڤۆڵۆدیمیر کولیک، ئاکادێمی نەتەوەیی زانستی ئۆکڕاین. تیفانی لی، زانکۆی نیو مێکزیکۆ، دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا.ژۆزێف لۆ بیانکۆ، زانکۆی مێلبۆرن، ئاوسترالیا. جان ماهەر، زانکۆیی نێونەتەوەی عیسایی، ژاپۆن. فڕانسیسکۆ مۆرێنۆ – فێرناندێز، زانکۆی ئالجالا، ئێثپانیا. تۆپێ ئۆمۆنیی، زانکۆی ڕۆهامپتن، بریتانیای گەورە. ڕیکاردۆ ئۆتێگی، نێوەندی گراجووەیت، سی یوو ئێن وای،دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. راکمیل پێلتز، زانکۆی درێکسڵ، دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. مارک سێبا، زانلۆی لانکاستر، بریتانیای گەورە. ئێلانا شۆهامی، زانکۆی تێل ئاڤیڤ، ئیسراییل. ماورۆ تۆسکۆ، زانکۆی توورین، ئیتالیا. گوادالووپ ڤالدێس، زانکۆی ستانفۆرد، دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. لی وی، بیر نێک، زانکپی لەندەن، بریتانیای گەورە.

نێوه‌رۆکی ئه‌م ژماره‌یه‌:

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور، جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی، توڤێ سکوتناب کانگاس

1.سه‌ره‌تا. زمانی کوردی: زمانکوژی، خۆڕاگری و هیوا

جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی

2. زمانی کوردی له‌ ئێران: نموونه‌یه‌ک له‌ ته‌حه‌مولی به‌ربه‌ست کراو و کۆنتڕۆڵ کراو

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

3. له‌یه‌ک دانه‌بڕانی نه‌ته‌وه‌ و دابڕانه‌ زمانییه‌کان



دێزمۆند فێرناندێس

4. مۆدێرنیته‌ و جێنۆسایدی زمانی کورده‌کان له‌ تورکییه‌

وه‌ڵات زه‌یندانلی ئوغلو

5.سیاسه‌تی زمانی تورکییە لە مەڕ زمانی کوردی



ئوغور ئومیت ئوێنگوێر

6.کردنه‌وه‌ی زمانی به‌ستراو: وه‌چه‌ کوژی و سیاسه‌تی زمانی



ئه‌رگین ئوێپه‌نگین

7. بارودۆخی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی زمانی کوردی له‌ تورکییه - هۆکاره‌ سیاسیه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و به‌کارهێنانی نموونه‌ی زمانی



توڤێ سکووتناب کانگاس، جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی و ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

8. ووته‌ی دوایی

ناساندنی کتێب

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

9. سیاسەت و ئیدێئۆلۆژی زمانی له‌ فه‌رهه‌نگنووسینی کوردی دا

فه‌رهه‌نگی ئینگلیسی – کوردی ڕه‌شید قه‌ره‌داخی

فرهنگ دانشگاه‌ کردستان ، ماجد مردوخ روحانی



10. زمانانی پچووک و کۆمه‌ڵگه‌ زمانییه‌ پچووکه‌کان



جیم هلافاج

11. به‌رده‌وامی و گۆڕانی فره‌زمانێتی له‌ بارودۆخی پاتراوییه‌ک دا: به‌کار هاتنی زمان و بۆچوونی زمانی له‌ نێو کلدانی و ئاسۆرییه‌کانی عێڕاق له‌ مێلبۆرن



ئه‌میری حه‌سه‌نپوور، جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی و توڤێ سکووتناب کانگاس

1. سه‌ره‌تا. زمانی کوردی: زمانکوژی ، خۆڕاگری و هیوا

ئاخره‌که‌ی زمانی کوردیش ڕێگای ده‌رکرد بۆ نێو لاپه‌ڕه‌کانی " گۆڤاری نێونه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵناسیی زمان"، ئه‌وه‌ خۆی ڕووداوێکه‌ له‌ مێژووی لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانی کوردی دا، له‌وه‌تا ساڵی 1974 که‌ ئه‌م گۆڤاره‌ ده‌رده‌که‌وێ واته‌ له‌ ماوه‌ی ئه‌و سی و شه‌ش ساڵه‌ دا هیچ ووتارێکی له‌ سه‌ر زمانی کوردی بڵاو نه‌کردووه‌ته‌وه‌ و، گۆڤاری نێونه‌ته‌وه‌یی کۆمه‌ڵناسیی زمان له‌ لا نه‌کردنه‌وه‌ له‌ زمانی کوردی به‌ ته‌نێ نییه‌. له‌ ڕاستییدا ئه‌وه‌ یه‌که‌م جاره‌ له‌ ڕۆژئاوا که‌ ژماره‌یه‌کی گۆڤارێکی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌ ته‌واوی ته‌رخان کراوه‌ بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانی کوردی.

..............................................

چه‌ندین پێشوه‌چوون له‌ ساڵی 1991، زه‌وی زمانیی دیسان گۆڕی، ئه‌و جاره‌ به‌ قازانجی کورمانجی. له‌ به‌راییه‌کانی دوایین ده‌ساڵی سه‌ده‌ی ڕابردوو دا،تورکییه‌ له‌وه‌ دا سه‌رکه‌وتبوو هه‌ڕه‌شه‌ له‌ هێزی ژیانی کورمانجی بکا وه‌کوو زمانێکی قسه‌ پێکردن. هه‌شتا ساڵ توندوتێژی فیزیکی و سه‌مبۆلیکی ده‌وڵه‌تی به‌ دژی زمانه‌که‌، له‌وانه‌ به‌ تاوانکاری کردنی ( قسه‌ کردن به‌ کوردی وه‌ک پێشێلکردنی " دانه‌بڕاوی " نه‌ته‌وه‌ی تورک داده‌ندرا)، به‌ له‌هجه‌ کردنی (ئیدیعای ئه‌وه‌ی که‌ کوردی زمانێک نییه‌)، به‌ گوندی کردن و له‌ ڕووناکبیری شۆردنه‌وه‌ی ( ئیدیعا ده‌کرا له‌هجه‌یه‌کی گوندی، بێ کولتووره‌؛ قه‌ده‌خه‌ کردنی به‌کارهێنانی له‌ چاپ و بڵاو کردنه‌وه‌ی مێدیایی دا، ته‌نانه‌ت موسیقییه‌که‌شی)، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی زمانه‌که‌ له‌ نێو زۆر له‌ ئاخێوانی دا له‌ ناوبچێ، به‌ تایبه‌تی له‌ ناوچه‌ شارنشینه‌کان دا. ته‌نانه‌ت ده‌نێو ماڵیشدا نه‌ده‌کرا قسه‌ی پێ بکرێ، قه‌ده‌غه‌ له‌ سه‌ر به‌کارهاتنی وه‌کوو ئامرازێکی په‌روه‌رده‌ی زمانی دایکی ، دژوارییه‌کی زۆر بۆ زۆر له‌ کورده‌کان ساز ده‌کا که‌ به‌ڕه‌وانی فێری خوێندنه‌وه‌ و نووسینی زمانه‌که‌یان ببن و، له‌ ئاکامدا ئه‌وان به‌ تورکی قسه‌ ده‌که‌ن، ده‌خوێننه‌وه‌ و ده‌نووسن. له‌ کاتێکدا که‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ نه‌گۆڕدراوه‌ ، له‌ ساڵی 1991 له‌ تورکییه‌، کورده‌کان ڕێگایان پێدرا به‌ کوردی قسه‌ بکه‌ن ، به‌ڵام نه‌ک ئه‌وه‌ی رێگه‌یان پێ بدرێ به‌ زمانی خۆیان بنووسن. ته‌نانه‌ت به‌ کوردی قسه‌ کردنیش به‌رته‌نگ کرا بوو و له‌ داییره‌ حکوومییه‌کان، له‌ پارڵمان، ، یان له‌ به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردن دا قه‌ده‌غه‌ کرابوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ره‌ به‌ره‌ ، نووسین و بڵاوکردنه‌وه‌ی به‌رته‌نگیش ته‌حه‌مول ده‌کرێ. تا کۆتایی سه‌ده‌ی ڕابردوو، موسیقی ئاسته‌کراو و ئه‌ده‌بییاتی چاپی به‌ ژماره‌یه‌کی زۆر به‌رهه‌م هێندران و بڵاو کرانه‌وه‌. ده‌رسدادانی زمان به‌ شێوه‌ی خسووسی ئێستا ڕێگای پێ ده‌درێ به‌ڵام له‌ ژێر هه‌لومه‌رجێکدا که‌ زۆر دژواری ده‌کا بۆ ئه‌وه‌ی یارمه‌تییه‌ک بێ بۆ زمانه‌که‌ که‌ هێزی ژیانی خۆی بپارێزێ. بۆ نموونه‌، کوردی ناکرێ به‌ منداڵانی که‌ ته‌مه‌نیان له‌ خواره‌وه‌ی 12 ساڵان بێ بگوترێ ( بڕوانه‌ سکووتناب کانگاس ساڵی 2008). ئامانج له‌و سیاسه‌ته‌ ئه‌وه‌یه‌ ده‌سته‌به‌ر بکرێ منداڵانی کورد له‌ پێشدا به‌ ‌ زمانی تورکی ڕابێن و خوێنده‌واری لێ په‌یدا بکه‌ن.

گۆڕانی ئاڕاسته‌ی ڕێبازی تورکییه‌ ، به‌شێکی له‌ به‌ر گوشاری یه‌کێتیی ئوڕووپا بوو، که‌ ڕێز گرتن له‌ مافی کولتووری به‌ شه‌رتێکی ئه‌ندامه‌تی له‌و یه‌کێتی یه‌ داده‌نێ (ئولسۆن 2009). ئه‌وه‌ش گه‌یشته‌ رێفۆرمێکی به‌رته‌نگ له‌ چوارچێوه‌ی قانوونی دا له‌ مه‌ڕ زمانکوژی، ئه‌گه‌رچی ئه‌و سیاسه‌تانه‌ چ له‌ ڕووی قانوونی و چ به‌ ڕێگای سیاسی دا هه‌ر به‌رده‌وامن. بۆ نموونه‌، ڕێگا نادرێ کورمانجی وه‌کوو ئامرازێکی خوێندن ده‌ په‌روه‌رده‌ دا به‌کار بهێندرێ و، ئه‌وه‌ش بۆ هێزی ژیانی هه‌موو زمانێک زۆر گرینگه‌، به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر زمانێکی له‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ دا بێ؛ ئه‌و ماده‌ قانوونیانه‌ی وا بۆ خوێندنی خسووسی داندراون زۆر له‌وه‌ به‌رته‌نگترن که‌ بتوانن هیچ گۆڕانێک له‌و وه‌زعه‌ی دا که‌ هه‌یه‌ پێک بێنن. سه‌ره‌ڕای ئه‌و ڕێفۆرمانه‌ ، بۆ نموونه‌ به‌ کار هێنانی سێ تیپی دابلیو، ق و ئێ له‌ نووسینی کورمانجی دا قه‌ده‌خه‌ن ، چونکه‌ ئه‌وانه‌ له‌ ئه‌لفوبێی تورکی دا ده‌کار ناکرێن و "جیاوازیخوازی" ده‌ورووژێنن. له‌وانه‌یه‌ ده‌رس دادانی زمان و ئه‌ده‌بییاتی کوردی ، وه‌ک بابه‌ت، له‌ هێندێک ده‌زگای بژارده‌ی خوێندنی به‌رز دا ڕێگای پێ بدرێ.
............................................

بابه‌تی سه‌ره‌کی ئه‌م ووتارانه‌ی له‌م ژماره‌یه‌ دا هاتوون بریتیه‌ له‌ زۆرداریی زمانی به‌ تایبه‌تی له‌ تورکییه‌، ئاشکرایه‌ که‌ مه‌سه‌له‌ی مافی زمانی له‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ دا زه‌ق کراونه‌ته‌وه‌. ئێمه‌ هیوا دارین ڕێگا ده‌رکردنی زمانی کوردی بۆ نێو گۆڤارێکی به‌ پرێستیژ دا، که‌ بۆخۆی به‌رهه‌می به‌ دوای عه‌داڵه‌ت دا گه‌ڕانی زانستکارانه‌ی جاشوا فیشمه‌ن ه‌، ببێته‌ هۆی به‌ره‌وژورچوونی لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانی و په‌ره‌پێدانی ووشیاری سه‌باره‌ت به‌ بارودۆخی له‌ شکانهاتووی نه‌ک هه‌ر زمان پچووکتره‌کان به‌ڵکوو ئی زمانه‌ گه‌وره‌تره‌کانی وه‌ک کوردیش.
جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی

زمانی کوردی له‌ ئێران: نموونه‌یه‌ک له‌ ته‌حه‌مولی به‌ربه‌ست کراو و کۆنتڕۆڵ کراو
ده‌گوترێ شۆڕشی 1979ی ئێران له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ ئێرانی ئاڵوگۆڕ کرد. ئه‌م نووسینه‌ له‌وه‌ ده‌کۆڵێته‌وه‌ داخودا کۆماری ئیسلامی ئێران تا چ ڕاده‌یه‌ک ده‌ستی له‌ سیاسه‌ته‌کانی " زمانکوژی" سیلسیله‌ی په‌هله‌وی له‌ ئاست زمانه‌ نافارسییه‌ کان هه‌ڵگرتووه‌؟ یان چ گۆڕانێکی له‌و سیاسه‌ته‌ دا پێک هێناوه‌؟ ئه‌م ووتاره‌ به‌و ئاکامه‌ ده‌گا که‌ هه‌م له‌ ڕێژیمی سه‌لته‌نه‌تی و هه‌م له‌ ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی ئێران دا، له‌و ڕووه‌وه‌ سیاسه‌تێکی ئاوا په‌یڕه‌و کراوه‌:

ئا: دانانی فره‌زمانێتی به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک بۆ سه‌ر یه‌کپارچه‌یی خاکی ووڵات و یه‌کێتیی نه‌ته‌وه‌یی.

ب: به‌رته‌نگ کردنی به‌کارهاتنی زمانه‌ نافارسییه‌کان. و

پ: به‌ره‌و ژوور بردنی باڵاده‌ستی زمانی فارسی وه‌کوو ئامڕازێک بۆ یه‌کخستنی په‌یکه‌ره‌یه‌کی سیاسی که‌ له‌ ڕووی ئێتنیکی و زمانییه‌وه‌ جۆراوجۆره‌.

له‌ کاتێکدا به‌رده‌وامی سیاسه‌تی زمانی له‌ هه‌ر دو ڕێژیمه‌کان دا وه‌به‌رچاو دێ، به‌ڵام جیاوازیش به‌دی ده‌کرێ به‌ تایبه‌تی به‌و گۆڕانانه‌ی وا له‌ جوگرافیای زمانی هه‌رێمه‌که‌ دا پێک هاتوون که‌ تێیدا کوردی ستاتوسی زمانێکی ڕه‌سمی له‌ عێڕاق وه‌ده‌ست هێناوه‌ ( له‌ ساڵی 2005 وه‌) و تا ڕاده‌یه‌کیش له‌ ده‌وڵه‌تی " زمانکوژی تورکییه‌ دا ته‌حه‌مول کراوه‌ ( له‌ ساڵی 1991 وه‌).
تێکنۆلۆژییه‌ تازه‌کانی پێوه‌ندی وهه‌ر وه‌ها تۆڕی پێوه‌ندیی کۆمه‌ڵایه‌تی و زمانی له‌م به‌ر و ئه‌و به‌ری سنووران له‌ نێو کورده‌کان له‌ هه‌موو کوردستان و له‌ جیهان دا، ده‌وروپشتی زمانیی گۆڕیوه‌ به‌ڵام سیاسه‌تی ڕه‌سمی " یه‌ک نه‌ته‌وه‌ - یه‌ک زمان" هێشتا نه‌گۆڕاوه‌. فارساندنی گه‌لانی نافارسی ئێران هێشتاش به‌رده‌امه‌ وه‌ک سیاسه‌تی سه‌ره‌کی زمانیی ڕێژیمی ئیسلامی.

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

له‌یه‌ک دانه‌بڕانی نه‌ته‌وه‌ و دابڕانه‌ زمانییه‌کان

کوردی چوار له‌هجه‌ی " جوگرافیایی" هه‌یه‌ که‌ به‌ تۆبزی و به‌ زۆره‌ملێ له‌ نێوان پێنج ووڵاتی جیرانی تورکییه‌، ئێران، عێڕاق و سوورییه‌ و هه‌رمه‌نستان دا دابه‌ش کراوه‌. کوردی سێ له‌هجه‌ی ئه‌ده‌بی، دوو شێوه‌زاری ستاندارد، نۆڕمی زۆر وزه‌وه‌ند و سێ ئه‌لفوبێی هه‌یه‌. ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌و دیمه‌نه‌ زمانییه‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش ئاڵۆز کرد له‌ ساڵی 1918وه‌ له‌یه‌ک دابڕانی ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کان بووه‌ به‌ هۆی سنووره‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان و کوردی کرده‌ بابه‌تی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تی که‌ بریتی بووه‌ له‌ زمان کوژی ( تورکییه‌، ئێران ، سوورییه‌) تا به‌ڕه‌سمی ناسین له‌ ئاستی ناوچه‌یی ( عێڕاق به‌ر له‌ ساڵی 2005؛ یه‌کێتیی کۆماره‌ سۆسیالیستییه‌کانی شووڕه‌وی) و تا ئاستی ووڵات ( عێڕاق له‌ ساڵی 2005وه‌). له‌و هه‌لومه‌رجه‌ دا دابه‌شبوونی له‌هجه‌کان که‌وتبووه‌ به‌ر سێبه‌ری بارودۆخی زمانکوژی که‌ هه‌ڕه‌شه‌ی له‌ مانه‌وه‌ی زمانه‌که‌ ده‌کرد. دامه‌زرانی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان له‌ ساڵی 1991 و به‌ ڕه‌سمی بوونی زمانی کوردی وه‌کوو یه‌ک له‌ دوو زمانه‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان له‌ عێڕاق له‌ ساڵی 2005 مه‌ترسی ده‌ره‌وه‌یی (ده‌وڵه‌تی) له‌ سه‌ر زمانه‌که‌ لابردووه‌ و، جارێکی دی مه‌سه‌له‌ی بناخه‌ی له‌هجه‌یی زمانی ستانداردی هێناوه‌ته‌وه‌ گۆڕێ. له‌ کاتێکدا ‌ فه‌رمانڕه‌وایانی عێڕاق له‌ ڕابردوو دا فره‌ له‌هجه‌یی کوردییان وه‌ک هۆیه‌ک به‌کار ده‌‌هێنا بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی دانی پله‌ی ڕه‌سمی به‌ زمانی کوردی. ئێستا کورده‌کان خۆیان ده‌بێ به‌ دابڕدابڕ بوونی زمانی نه‌ته‌وه‌ی خۆیانه‌وه‌ بچارێن و چاره‌یه‌کی بۆ بدۆزنه‌وه‌. له‌م ووتاره‌ دا کێشه‌ی سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که‌ یه‌ک یان دوو له‌ له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌کان، سۆرانی و کورمانجی ،له‌ عێڕاقدا بکرێ به‌ زمانی ڕه‌سمی ستاندارد، تاو وتوێ ده‌کرێ.

دێزمۆند فێرناندێس

مۆدێرنیتە و جێنۆسایدی زمانیی کوردەکان لە تورکییە

زیگمۆنت باومان، ئالێکساندر لابان هیلتۆن ، پاول هاڤێمەن، لە گەڵ خەڵکی دیکە، گوتوویانە جێنۆساید لە نیزیکەوە پێوەندی بە مۆدێڕنیتەوە هەیە. وێژمانی مۆذێڕن سەبارەت بە بەرەوپێشچوون، مۆدێڕن کردن و زانستی ڕۆژئاوایی هەر وەها ڕیوایەتە بەرزەکانی لە مەڕ مۆدێڕنیتە ( هێنانە گۆڕی ئەفسانەی تێکنۆلۆژی و پێشکەوتن و شارستانییەت)، " ڤیزیۆنی باغەوان " و هەر چینبەندی و ستانداردکردنی زمانە نەتەوەییەکان ( کە گرینگ بوون بۆ قەوارەی ژینی سیاسی دانێشتووانی گۆی زەوی لە ژێر سیستمی مۆدێڕنی دەوڵەت – نەتەوەکان دا) ئەوانە گشتیان ئەو سیاسەت و کردەوانەیان شەرعییەت پێداوە و وەگیان خستووە کە لە تەبیعەت و پانتایی خۆیان دا جێنۆسایدانە بوون. ئەم ووتارە لەوە دەکۆڵێتەوە و بە ووردە ڕیشاڵ ئەوە باس دەکا تا چ ڕادەیەک دەکرێ گشت ئەو لایەنە ناسراوانەی مۆدێڕنیتە لە نموونەی تورکییە دا بەدی بکرێن.ئەو ئاکامانەی دەست کەوتوون نیشان دەدەن کە جێنۆسایدی زمانی/کولتووری و فیزیکی کوردەکان لە تورکییە ڕووی داوە ( لە ماوەی ٨٥ ساڵی ڕابردوو دا) وەکوو ئاکامێکی ڕاستەوخۆی پڕۆژەی مۆدێرنیتەی کەماڵیستی / ئاتاتورکی . سیاسەتی زمانی - کە ئەمپریالیزمی زمانی بە تەنیشت جێنۆسایدی زمانییەوە بەکار هێناوە- ئامرازێکی گرینگ بووە بۆ ساز کردنی دەوڵەت – نەتەوەی مۆدێڕنی تورکییە.

وەڵات زەیندانلی ئوغلوو
سیاسەتی زمانی تورکییە لە مەڕ زمانی کوردی

ئەم ووتارە لە سیاسەتی تواندنەوەی کوردەکان و زمانی کوردی بە دەست دەوڵەتی تورک دەکۆڵێتەوە. لەوە دەکۆڵێتەوە کە چۆن ئێلیتی ناسیۆنالیستی تورک واتە کەماڵیستەکان، لە گشت سەدەی بیستەم دا، بەشێوەیەکی بەردەوام زمانی کوردیان سەرکوت کرد وەک بەشێک لە ئامانجی خۆیان بۆ ساز کردنی دەوڵەت – نەتەوەیەکی یەکدەستی تورکی ئاخێو. لێکۆڵینەوەکە نیشان دەدا کە ئەم سیاسەتی زمانکوژییە زۆر بە توندی لە ژێر کاردانەوەی برینی ڕووخانی ئیمپڕاتۆری عوسمانی و لە ئاکامی جەختکردنەوەی کەماڵیستی دا بوو بۆ یەکدەستیی تەواوی ئێتنیکی – زمانی وەکوو پێوانەیەک بۆ "تورک" بوون، " ڕۆژئاەایی" بون ، و "بە شارستانییەت" بوون.

ئەم ووتارە لە ستراتێژییە جۆر بەجۆرەکانی "تورکاندن" دەدەوێ کە لە لایەن دەستەڵاتدارانەوە کراون، وەکوو قەدەغە کردنی زمانی کوردی،حاشاکردن لە هەبوونی کوردان، گۆڕینی ناوی شار و گوندان، جێگۆڕکێی زۆرەمڵێی کوردان و تواندنەوەی منداڵانی کورد. ئەم ووتارە بە چاوێکی ڕەخنەگرانە پێشوەچوونەکانی ئەم دواییانە لە مەڕ سیاسەتی زمانی تورکییە لە ئاست زمانی کوردی هەڵدەسەنگێنێ و ، ئەو حەولانەی کە لە لایەن حکوومەتی ئێستاوە دراون بە بەشێک لە وەدێهێنانی مەرجێ کاندیدایی ئەندامەتی تورکییە لە یەکێتی ئوڕووپا دادەنێ. ئەم ووتارە دەری دەخا ئەو ڕێفۆرمانە لەوانەیە لە سەر کاغەز جوان بن بەڵام لە ڕاستیدا کارتێکەرییەکی کەمیان هەبووە و لە تورکییە هێشتاش بە بەردەوامی نکووڵی دەکرێ لە مافە سەرەتاییە مرۆڤی و زمانییەکانی کوردی ئاخێوان.

ئوغور ئومیت ئوێنگوێر
کردنه‌وه‌ی زمانی به‌ستراو: وه‌چه‌ کوژی و سیاسه‌تی زمانی

ئەم ووتارە لە سیاسەتی تورکانی گەنج دەکۆڵێتەوە لە مەڕ زمانی کوردی لە سەروبەندی نێوان دو شەڕی جیهانی دا. بابەتەکە باس لەوە دەکا کە زۆربەی تورکە گەنجە ناسیۆنالیستەکان کەمایەتی کوردیان لە تورکییە بە کەرەستەیەکی خاوی لە تواندنەوە شیاوی ئێتنیکی دادەنا، کە لە ئاکامی ئەو سیاسەتە دا کوردەکان کران بە بابەتی سیاسەتی کولتووری و زمانی بەربڵاو بە مەبەستی " بە تورک کردن ، تورکاندنیان".
ئەم ووتارە تابڵۆیەک لە شێوازی ئەو سیاسەتە زمانیانەی بە سەر ژیانی کوردان دا داسه‌پا دەکێشێتەوە.ئا) بە کورتی شۆڕشی کولتووری تورکانی گەنج ئی ساڵانی ١٩٥٠-١٩١٣ دەناسێنێ، ب) باس لەوە دەکا دیکتاتۆرێ تورکانی گەنج زمانی تورکی کردە ئامرازێک بۆ تواندنەوەی کولتوری و پ) بە ووردە ڕیشاڵ نموونەی مەدرەسەیەکی شەو و ڕۆژی بۆ منداڵانی کورد باس دەکا. ووتارەکە بەو ئاکامە دەگا بەبەڵگەوە دەردەکەوێ سیاسەتێکی جێنۆسایدی کولتووری بە دژی کوردەکان بەڕێوەچوو، بەڵام کارتێکەری ئەوە ڕێژەیی بوو لە بەر ئەوەی کوردەکان لە وەرگرتن و پەژراندنی ئەو جۆرە سیاسەتانە دا ڕاڕا بوون.



ئه‌رگین ئوێپه‌نگین

بارودۆخی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی زمانی کوردی له‌ تورکییه - هۆکاره‌ سیاسیه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و به‌کارهێنانی نموونه‌ی زمانی

ئه‌م ووتارە ئامانجی ئەوەیە پلەی کەمایەتی زمانی کوردی لە تورکییە تا و توێ بکا. دو پرسیاری سەرەکی دەهێنێتە گۆڕێ: ١) سیاسەتە دەوڵەتییەکان و هەلومەرجە کۆمەڵایەتی مێژوویەکان بە چ شێوەیەک کارتێکەتییان هەبووە لە سەر ئاڵوگۆڕی ئاکاری زمانی کوردی ئاخێوان؟ و ٢) ئەو میکانیزمانە کامانەن کە بە ڕێگای ئەواندا مەیلی پاراستنی زمان لە هەمبەر مەیلی گۆڕینی زمان لە نێو کۆمەڵگەیەکی زمانی دا هەڵدەسووڕێن؟ ووتارەکە باسی ڕەهەندی بەرچاو و ئۆبژێکتیڤی بارو دۆخی زمانی لە هەرێمی کوردی تورکییە دەکا. پاشان شەرحێک لە کردەوەی زمانی ڕۆژانە و تەعبیری کوردی ئاخێوان بە دەستەوە دەدا. ئەوە نیشان دەدا کە بە کار هێنانی زمان و هەڵبژاردنی زمان [ لە نێوان کوردی و تورکی دا] بە شێوەیەکی گرینگ بەستراونەتەوە بە گۆڕەری وەکوو تەمەن، جینس، ئاستی خوێندەواری، دانیشتوی گوند یان شار بوون و بە گشتی چوارچێوەی کۆمەڵایەتی – کولتووری و سیاسی ئەو جۆرە بەکارهێنانانە و هەلبژاردنانە.

ئەم ووتارە لەوەش زیاتر نیشان دەدا ئەگەرچی مەیلی گشتی ئەوەیە پەیڕەوی لە جیاوازی ئەرکی زمانەکان بکرێ، بەڵام بارودۆخی زمانی لەو چوارچێوەیە دا نموونەیەک نییە لە دیاگلۆسیا (دوو زارێتی) دامەزراو، چونکە تورکی بەردەوامە لە سەر ئامادەیی لە زێدەی خۆی لە ئاستی خوارەوە دا، لە کاتێکدا کوردی ، بە پێچەوانە، دەستی کردووە بەوەی کە لە بواری بەرزتر دا وەکوو میدیا و داودەزگان دا جێی خۆی بکاتەوە و خۆی تێکوتێ. ووتارەکە دەگاتە ئەو ئاکامە ئەو دووزمانەتییەی لە کۆمەڵگە دا باوە بە زەرەری زمانی کوردی یە و، دەگاتە گۆڕانی بارودۆخی زمانی بۆ زمانی کوردی.

توڤێ سکووتناب کانگاس، جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی و ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

ووته‌ی دوایی

دیمەنی زمانیی زمانی کوردی لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوو زۆر گۆڕاوە و تا بڵاو بوونەوەی ئەم ژمارەیەی گۆڤاری نێونەتەوەیی کۆمەڵناسیی زمان یش ڕەنگە زیاتر گۆڕابێ. بەڵام دەوری زمانی کوردی ( و زمانە دایکییەکانی دیکە لە ناوچە) و پەروەردەی لە سەر بنەمای زمانی دایکی وەک هۆکارێکی نێوەندی دەمێنێتەوە بۆ ساز کردن و بەرەوپێشبردنی ئاشتی کۆمەڵایەتی...
.....................................................

ئێمە لەو ساڵانەی دواییدا شاهیدی ئەوە بووین کە چۆن پرسەکانی لە مەڕ زمان بە بابەتی کۆمەڵایەتی – کولتووری و سیاسییەوە لکاون. لە تورکییە، بڵاو کردنەوەی کتێب و بڵاوکردنەوەی دیتنی و بیستنی بە کوردی بە بەربڵاوی کراوە سەرەڕای خەساری جیدی و لە کیس دانی کە زمانەکە لەگەڵی ڕووبەڕوو بووە، ئێمە بۆ جاری یەکەم شاهیدی دەستپێکردنی دەورەی زمانی کوردی بووین لە ئاستی زانکۆ دا ، ئەگەرچی ووڵام دانەوەی سستی حکوومەت بۆ داوخوازی بزووتنەوەی جەماوەری مافی زمانی لە تورکییە لە لایەن دانیشتووانی کوردەوە جێی قەبووڵ و پەژراندن نەبووە. کەمپەینی نافەرمانی مەدەنی لە تورکییە کە " دایکانی ئاشتی" لە مارسی ٢٠١١ لە تورکییە وەگەڕیان خست، بە هەڵدانی چادری چارەسەری دێمۆکڕاتیک لە هەموو جێیەک لە کوردستان لە تورکییە، چوار داوخوازی هەیە:

١- دەستبەجێ ئۆپێڕاسیۆنی عەسکەری و سیاسی ڕابگرن.

٢- پەروەردە بە زمانی دایکی و ئامادە کردنی دەستەبەری قانوونی بۆ بەکارهێنانی زمانی دایکی لە پانتایی گشتی دا.

٣- لاپردنی لەمپەری لە سەدا دە لە هەڵبژاردن دا کە پێش بە هاتنی نوێنەرانی گەلی کورد بۆ پارڵمان دەگرێ.

٤- ئازاد کردنی هەموو زیندانییە سیاسییەکان.

ئەوە یەکێک لە کەمپەینە هەرە بە هێزەکانی کوردانە کە تا ئێستا وەڕێ خراوە ؛ کاردانەوەی پۆلیسی تورکیش زۆر توندو تیز بووە لە ئاستی، بە لێدان، گرتن و سووکایەتی پێکردن. لەگەڵ ئەوەشدا، خۆڕاگری، لەوانە خۆپیشاندانی جۆر بە جۆری جەماوەری لە پێناو دێمۆکڕاسی دا هەر پەرە دەستێنی، نەک هەر لە تورکییە بەڵکو لە گشت ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا....
.............................................................

کوردستانی عێڕاق بووە بە یەکێک لە یەکە سیاسییە دەگمەنەکان لە هەرێم دا کە تێیدا ئەوەی کە بە زمانی جیاواز داندراون ( واتە تورکومانی، ئارامیی نوێ) دەستیان کرد بە جێژ وەرگرتن لە مافی زمانی خۆیان

( سکووتناب کانگاس و فێرناندێس ساڵی ٢٠٠٨). لە هەمان کات دا دمەتەقەی بەردەوام لە ئارا دا بووە سەبارەت بەوەی کە کامەیەک لە شێوەزارەکوردییەکان دەبێ ببن بە زمانی ڕەسمی و زمانی ستاندارد لە حکوومەتی نیوە سەربەخۆی هەرڕیمی کوردستان دا.

بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد هێزی سەرەکی بووە بۆ سەر وەبەرهێنانی زمانکوژی، لەگەڵ ئەوەشدا، ئێستا کە لە کوردستانی عێڕاق دەستەڵاتی بەدەستەوە گرتووە، بۆچوونێکی نادێمۆکڕاتیک پەیڕەو دەکا سەبارەت بە کێشەی لەمەڕ لەهجەی ڕەسمی و لەهجەی ستاندارد و نکووڵی دەکا لە تەبیعەتی جووتستانداردی و فرە زاراوایی زمانەکە. ئیدێئۆلۆژی دەوڵەت – نەتەوە ، کە بە پێی دروشمی شۆڕشی فەڕانسە داوای گەڵاڵەی یەک نەتەوە = یەک زمان دەکا ، پارڵمانی کوردستانی خستووەتە ژێر گوشار بۆ ئەوەی کوردیی سۆرانی وەک تاقە ستاندارد و تاقە زمانی ڕەسمی کوردستانی عێڕاق ڕابگەیێنێ. ئیدیعای سۆرانی ئاخێوان لە لایەن کۆرمانجی ئاخێوانەوە بەرپەرچ دراوەتەوە کە لەو باوەرە دان شێوەزاری ئەوانیش ستانداردە و، هەر بۆیەش شیاوی هەبوونی هەمان پلە و ستاتوسی کوردیی سۆرانی یە. لە هەمان کات دا، لە سالی ٢٠٠٦ ەوە، هێندێک لە هەورامی ئاخێوان داوخوازی خۆیان دەربڕیوە بۆ هەبوونی پەروەردەی سەرەتایی بە شێوەزاری خۆیان لە جیات ئەوەی کە هەر بە کوردیی سۆرانی بێ. ئەو بابەتانە هێشتا یەک لا نەکراونەتەوە قسەکانی ئەودواییانەی نوێنەرێکی پارڵمانی کوردستان، تاریق جامباز، لە ئاکادێمیای کوردی لە هەولێر نیشان دەدا کە لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوو دا چ لەڕووی پلانداڕشتنی پلە و ستاتوس و چ لە ڕووی پلانداڕشتنی پەیکەرەی زمانی پێشوەچوونی زۆر کەم کراوە (نەناسراو ٢٠١١)......
.......................................

کوردەکانی ئێرانیش دەکرێ لە هەڵوێستێکی باشتر دا بن لە ئاست کوردەکانی عێڕاق. ئەگەر کوردەکانی عێڕاق بە خەستی لە ژێر کارتێکەری خەسڵەتە زمانییەکانی زمانێکی زۆر جیاواز، واتە عەڕەبی دا بوون، کوردەکانی ئێران لە ژێر کارتێکەی فارسی دا بوون کە زمانی ڕەسمی ئێرانە، کە هەم لە ڕوی زمانی و هەم لە ڕووی کولتووری زۆر لە کوردی نیزیکترە لە چاو عه‌ڕەبی و تورکی. لە عێڕاق، سوورییە و تورکییە، بەشێکی زۆر لە دانیشتووانی کوردی ناوەندە شارییەکان لە زمانی خۆیان نامۆ کراون نەک هەر لە ئاستی فۆنۆلۆژی وپەیڤ و ڕێزمانەوە بەڵکوو لە ئاستی زمانی پسپۆڕی، ژانر و کردناسی شەوە. لەوەش زیاتر، ئەگەر چی ڕۆژهەڵات یان کوردستانی ئێران ماڵی گشت شێوەزارە و لەهجە سەرەکییە کوردییەکانە جگە لە ڕێزپەڕی زازا نەبێ، لەوانەیە هاسانتر بێ بۆ بڕیاردان سەبارەت بە زمانێکی نەتەوەیی و ڕەسمی لەوێ ( واتە سۆرانی) لە چاو ئەوەی کە لە کوردستانی عێڕاق بووە. هۆیەکەشی ئەوەیە کە جگە لە هێندێک لە ئاخێوانی هەورامی و کورمانجی نەبێ زۆربەی کوردەکان لە ئێران وێدەچێ کوردیی نێوەندی یان سۆرانییان وەکوو زمانی هاوبەشی خۆیان پەژراندبێ. جا بۆیە لەوانەیە هاسانتر بێ وەکوو زمانێکی ڕەسمی ناوچەیی ڕابگەێێندرێ ، بێتوو کوردستانی ئێران ئۆتۆنۆمی سیاسی وەدەست بهێنێ. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو ئاسۆیە، جارێ زۆر دوور دەنوێنێ. لە ڕاستییدا، لەو ساڵانەی دواییدا ئەو چالاکییانەی کە پێوەندییان بە پاراستن و به‌رەوپێشبردنی زمانی کوردییەوە هەبووە کێشەی زۆر گەورەیان ئەزمووە. لە کاتێکدا لە کۆتایی ساڵی ١٩٩٠ کاندا زیاتر لە بیست گۆڤاری کوردی و کوردی - فارسی لە ئێران بڵاو دەبوونەوە، تاقە گۆڤاری کە ماوەتەوە و پشتیوانی دەوڵەتیی نییە و نەکەوتووەتە بەر تیغی سانسۆری دەوڵەتی گۆڤاری مانگانەی مەهابادە، سەرەڕای ئەوە و سەرەڕای بەڕێوەنەچوونی مادەی ١٥ی قانوونی بنچینەیی، وەکوو نیشانەیەک لە سیاسەتی زمانکوژی یان " لێی گەڕێ با بمرێ"، بڵاو کردنەوەی کتێبی " نا- سیاسی" بە کوردی، هەر چەند بە هەژماری زۆر کەم و بەرتەنگیش بێ، درێژەی کێشاوە. نمونەیەکی باش فەرهەنگێکی سێ بەرگییە کە لە لایەن زانکۆی کوردستانەوە بڵاو کراوەتەوە و لەم ژمارە تایبەتیە دا ڕا نراوە.

لە سوورییە پلە و ستاتوسی کوردی نەگۆڕدراوە [ ئەم ووتارە بەر لەئاڵوگۆڕەکانی ئەو دواییانە نووسراوە] و" قەدەغەی جۆر بەجۆرە لە سەر بەکار هێنانی زمانی کوردی " ( مالمیسانیج ٢٠٠٦) بەردەوامە، لەگەڵ ئەوەشدا، بە لەبەرچاو گرتنی ئەو ڕاپۆرتانەی کە لە مانگی مەی و مانگی ژووەنی ساڵی ٢٠١١ لە سوورییەوە هاتوون، وێدەچێ ئەو ووڵاتە لە حاڵی تێپەڕبوونێکی کۆمەڵایەتی سیاسی دابێ کە لەوانەیه‌ هێندێک گۆڕان لە تەک خۆیدا بهێنێ لە مەڕ ستاتوسی کوردەکانیش لە ووڵات دا. کوردەکانی سوورییە جیاوازن لە کوردەکانی له‌ تورکییە، عێراق و ئێران لە وەدا کە گشتیان ئاخێوەری شێوەزاری کورمانجین. لەبەر ئەوە، لەوانەیە ئەوان تووشیان بە گرفتی نێوخۆیی چەشناوچه‌شنی زمانی نەبێ بەلانی کەمەوە لە دادێیەکی نیزیک دا. لەگەڵ ئەوەشدا، هەرجۆرە گواستنەوەیەکی زمانی یان پەروەردەیی ( واتە لە تەنیا عەڕەبییەوە بۆ دوو زمانێتی واتە کوردی و عەڕەبی) کێشەی لەمەڕ خۆی هەر دەبێ.........
..................................................

ئێمە هیوادارین ئەم ژمارەیە هەرچەند کەمیش بێ یارمەتی بکا بە لابردنی هێندێک بەرهەلستی کە ڕووبەڕووی لێکۆڵینەوەی کوردی دێن. بێدەنگی زانستکارانە سەبارەت بە کۆمەڵناسیی زمانی کوردی لە بەر خۆش ئیقباڵی یان نەبوونی گرینگی زمانەکە خۆی نەبووە، بەڵکوو لە بەر ئەو زمانکوژییە بووە کە ئەو دەوڵەتانەی فەرمانڕەواییان بە سەر کوردستان دا کردووە، کردوویانه‌و و قەبووڵ کردنی ئەو دۆخە لە لایەن ئەوانەی بەرژەوەندی قووڵی ئابووری، عەسکەری و سیاسییان لە ناوچە دا هەبووە دەوری سەرەکی گێڕاوە لە فت کردن و وەلانانی کوردی لە ئەدەبییاتی زانستکارانە دا. ئەم ژمارە تایبەتییە هەر وەها لە بەر نرخی ڕەمزی خۆی گرینگە: زمانی کوردی لە گۆڤاری نێونەتەویی کۆمەڵناسیی زمان دا بەرجەستە کراوە، بۆیە گرینگە.

ناساندنی کتێب

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

9. سیاسەت و ئیدێئۆلۆژی زمانی له‌ فه‌رهه‌نگنووسینی کوردی دا

فه‌رهه‌نگی ئینگلیسی – کوردی ڕه‌شید قه‌ره‌داخی

فرهنگ دانشگاه‌ کردستان ، ماجد مردوخ روحانی